Jewish Festival

Jednym z celów Festiwalu Kultury Żydowskiej jest przywracanie żydowskiej tożsamości Kazimierzowi. Podczas kilku festiwalowych dni każdego roku, ta żydowska dzielnica Krakowa staje się centrum żydowskiej diaspory. Ale co w ciągu całego roku? Czy tę żydowską tożsamość zauważają turyści? Czy jest ona czymś więcej, niż tylko turystycznym produktem?

O to właśnie chcieliśmy zadbać, kiedy w 2013 i 2014 w czasie festiwalu powstały dwa murale, które przez cały rok mają być zauważalnym znakiem żydowskiej tożsamości Kazimierza.

Pil Peled, Juda

Projekt muralu Judah nawiązuje do nowego logo festiwalu: Lwa Judy, zaprojektowanego również w 2013 roku przez Studio Otwarte. O swojej inspiracji tak mówi Pil Peled:

Dziecko to mały, przerażony naród. W połączeniu z lwem – symbolem siły – przypomina wieczną walkę Żydów. Mural odkrywa również dziecko w każdym z nas. Uświadamia potrzebę walki z własnymi lękami. Juda symbolizuje siłę i prawość. Juda dała imię wszystkim Żydom.

Do tworzenia murala artysta zaprosił również wolontariuszy, gości festiwalu, a także przypadkowych przechodniów – w ten sposób powstał mural, który wkrótce po tym stał się jednym z ważnych znaków Kazimierza: dał nawet nazwę skwerowi, przy którym powstał, a który jest najpopularniejszym miejscem z food trackami na Kazimierzu.

Broken Fingaz

Broken Fingaz wykształcili swój charakterystyczny styl: ich murale to skłądanka bardzo wielu elementów, które razem tworzą pewną historię. Zazwyczaj są one wielobarwne, ale ten w Krakowie jest ich pierwszą pracą czarno-białą. Zdecydowali się na taki krok dlatego, że bezpośrednią inspiracją była twórczość Maurycego Liliena, urodzonego w Drohobyczu absolwenta krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, autora wielu grafik i fotografii, które stały się ikonami stylu art nouveau (Lilien jest m.in. autorem najsłynniejszego portretu Teodora Herzla).

Mural jest poświęcony pamięci rodziny Bosaków – właścicieli kamienicy, na której powstał. Bosakowie mieszkali w niej od XVII wieku, jednakże po wojnie wyjechali do Izraela, gdzie mieszkają do dzisiaj.

Mural Broken Fingaz stał się tematem eseju studenta judaistyki na Uniwersytecie Jagiellońskim i wolontariusza FKŻ zarazem – Włodzimierza Jędrzejewskiego.

Włodzimierz Jędrzejewski:
Żydowski Kazimierz. Historia pewnego muralu.

W poniższej pracy autor przedstawia genezę powstania oraz opisuje symbolikę poszczególnych elementów graficznych słynnego już muralu krakowskiego Kazimierza na ścianie budynku przy Placu Bawół 3.

Mural Broken Fingaz powstał w 2014 roku w ramach 24. Festiwalu Kultury Żydowskiej w Krakowie, który odbywał się w dniach 27 czerwca – 6 lipca. Festiwal organizowany jest nieprzerwanie od 1988 r., a każda edycja ma inny temat przewodni. Dla 24. FKŻ były to cztery słowa: aszkenaz, mizrach, dybuk oraz kibuc.[1]

Nie był to pierwszy mural festiwalowy: rok wcześniej podczas FKŻ wykonany został przez izraelskiego artystę Pila Peleda kultowy już obecnie mural Judah, który dał nazwę placowi znajdującemu się tuż obok kamienicy, na której został wykonany.

Oba murale stały się już integralnym elementem Kazimierza, przypominającym o jego żydowskiej tożsamości, która coraz bardziej ginie pod falą komercjalizacji tej dzielnicy.

Mural Broken Fingaz został wykonany przez artystów z izraelskiej Hajfy na kamienicy przy placu Bawół 3, należącej do rodziny Bosaków obecnie mieszkającej w Izraelu. Najbardziej zaangażowanym w projekt był Unga, wówczas 27-latek [2], członek kolektywu Broken Fingaz. To on był autorem koncepcji murala i jego głównym wykonawcą.

Podczas wywiadu, jaki z nim przeprowadziłem na potrzeby tej pracy, Unga zdradził, że manager odpowiedzialna za program festiwalu (podobnie, jak reszta załogi FKŻ) była trochę zaniepokojona tym, co Broken Fingaz mogą zaproponować. Dotychczasowe bowiem prace kolektywu Broken Fingaz były – delikatnie mówiąc – kontrowersyjne: zarówno w kontekście tematów, jak też użytych symboli, czy też słów, a organizatorom zależało mocno na odwołaniu się do lokalnej tradycji i historii, jednakże w nowoczesny sposób, który przemawiałby do współczesnego odbiorcy. Dlatego też FKŻ zdecydował się podjąć to ryzyko, ale wcześniej Unga został zaproszony do Krakowa, aby osobiście mógł zobaczyć różne możliwe lokalizacje murala oraz by mógł podczas rozmów, spotkań i spacerów poczuć klimat Kazimierza i Galicji, który zresztą nie był mu obcy: jego dziadkowie ze strony matki pochodzili z Drohobycza, leżącego na terenie przedwojennej Rzeczypospolitej. Wszyscy bliscy dziadków zginęli podczas Holokaustu, co dla Ungi było też ważne w pracach nad tym muralem.[3] Nie trzeba oczywiście wspominać, że była to pierwsza wizyta Ungi w Polsce. Rezultatem tej wizyty, jak też zainspirowanych nią badań był ostateczny wybór zarówno tematyki, jak i estetyki murala.

 

Mural na ścianie budynku przy Bawół 3 inspirowany jest twórczością Maurycego (Ephraima Mosesa) Liliena – artysty mocno związanego z Krakowem, z historią Polski, ale też Izraela, jako że był mocno zaangażowanym syjonistą, co widać w jego pracach. Sami artyści piszą na swoim portalu, że Lilien jest ich ulubionym artystą. Wybór był więc raczej prosty.

Pracom kolektywu Broken Fingaz towarzyszyła atmosfera tajemnicy. Artyści podczas malowania murala poruszali się w kapturach na głowach, nie pokazywali twarzy i nie udzielali wywiadów.

Kibuc, jeden z tematów przewodnich 24. festiwalu, to idea, która pomogła zbudować Państwo Izraela. Początkowo były to osady zakładane od 1910 roku na terenach Palestyny przez żydowskich osadników z Europy, dla których wspólnota była fundamentem relacji międzyludzkich. Kibuc to nieodłączny element idei Syjonizmu, to fenomen społeczno-kulturowy, który wpłynął na wszystkie aspekty życia współczesnego Izraela.

Jak już wspomniano – Maurycy Lilien, grafik, ilustrator i fotograf, reprezentant secesji i art nouveau – był równie silnie związany z ruchem syjonistycznym i uważany jest za kluczowego twórcę jego wizualnej tożsamości. Początek XX w. był okresem gwałtownej zmiany w postrzeganiu przez Żydów swojego miejsca w światowej polityce i ekonomii oraz rozwoju idei syjonistycznej: utworzenia państwa żydowskiego na ziemi Izrael. Twórcą tego politycznego nurtu był Austriak Teodor Herzl, a Maurycy Lilien był uczestnikiem wszystkich trzech pierwszych zjazdów syjonistycznych (1901, 1903, 1905).

Ephraim Moses Lilien określany jest jako twórca polsko-żydowski. Urodził się 23 maja 1874 roku w Drohobyczu, zmarł 18 lipca 1925 roku w niemieckim Badenweiler.

Jak pisał Piotr Sitkiewicz w swoim artykule Ocalony przez mit. Schulz i Lilien:[4] „Lilien był obywatelem Austro-Węgier, czuł się Polakiem, umarł jako Niemiec, ale przez większość odbiorców uważany był za twórcę żydowskiego.”

 

Lilien w Krakowie przebywał krótko, bo tylko 2 lata. Przybył do Krakowa w 1890 roku i dzięki pieniądzom od zamożnego krewnego Ignacego Liliena podjął studia w Szkole Sztuk Pięknych, krótko przed śmiercią kierującego nią wciąż Jana Matejki. Studiował w pracowniach Floriana Cynka oraz Izydora Jabłońskiego, ponownie jednak po dwóch latach przerwać musiał naukę z powodu kłopotów finansowych. Powrócił do Drohobycza, gdzie w 1892 roku wygrał konkurs graficzny przy okazji organizowanych przez miasto uroczystości upamiętniających romantycznego poetę Kornela Ujejskiego. Za otrzymaną nagrodę pieniężną wyjechał do Wiednia, z Wiednia przeprowadził się do Monachium. W stolicy Bawarii szybko wyklarował się dojrzały styl artysty, rozpędu nabrała też jego kariera. Lilien niemal kompletnie zrezygnował z prób malarskich, poświęcając się w pełni twórczości graficznej i ilustratorskiej. W Monachium dostał się do kręgu secesyjnych artystów i syjonistycznych intelektualistów. W roku 1896 ukazała się kluczowa dla syjonizmu książka Teodora Herzla „Der Judenstaat”, jak i pierwszy numer monachijskiego tygodnika „Jugend” poświęconego „sztuce i życiu” (Münchner illustrierte Wochenschrift für Kunst und Leben).  Lilien wkrótce został stałym współpracownikiem tego czasopisma.

 

W kolejnych latach Lilien objął stanowisko redaktora artystycznego berlińskiego tygodnika „Ost und West”. Zgodnie z tytułem, tygodnik ten miał być łącznikiem pomiędzy żydowskimi diasporami wschodu i zachodu. Oprócz „Ost und West” ilustracje Liliena towarzyszyły innym wydawnictwom syjonistycznym, także na terenach polskich, jak „Di Jidisze Woch” czy „Głos Żydowski”, stając się kluczowym składnikiem tzw. żydowskiego odrodzenia kulturalnego.

W 1900 roku w Berlinie ukazał się ilustrowany przez Liliena „Juda” – zbiór ballad pióra Börriesa von Münchhausena, których bohaterem jest tytułowy fikcyjny antyczny żydowski heros. Ilustrując jego historię, Lilien stworzył wizerunek nowego, heroicznego, silnego i pięknego Żyda w niczym nieprzypominającego udręczonego Żyda z Europy Wschodniej.

W 1901 roku powstały najsłynniejsze grafiki Liliena drukowane na pocztówkach wydanych z okazji Piątego Kongresu Syjonistycznego w Bazylei.

Jedną z najsłynniejszych prac fotograficznych Liliena jest portret Theodora Herzla, wykonany w Bazylei, na balkonie Hotelu Les Trois, podczas piątego Kongresu Syjonistycznego w 1901.

Artyści kolektywu Broken Fingaz zainspirowani sztuką Liliena stworzyli unikalny mural na krakowskim Kazimierzu. Ich dotychczasowe prace – które oglądać można od Meksyku po Chiny – są kolorowe, a ich krakowskie dzieło jest biało-czarne.[5] Artyści jako inspiracje wykorzystali prace tworzone przez Liliena, wykonywane w różnych technikach i w różnych etapach życia.

Nieprzypadkowe jest też miejsce, w którym powstał mural. Jest to kamienica stojąca przy placu Bawół 3, w miejscu pierwszych osad żydowskich na Kazimierzu, na tyłach Starej Synagogi, będąca przez ponad 300 lat własnością krakowskiej rodziny Bosaków. Bosakowie mieszkali tam przynajmniej od połowy XVII w.[6] i wyjechali po zakończeniu II wojny do Izraela. Kamienicę w miejscu starego parterowego domu wybudował Lipa Bosak. Dopiero kilka lat temu kamienica wróciła do rodziny Bosaków i mural na niej jest równocześnie hołdem dla wszystkich członków rodziny. Na frontowej ścianie kamienicy, tuż obok wejścia do niej, znajduje się tablica w języku polskim, hebrajskim i angielskim mówiąca o tym, że rodzina Bosaków mieszkała tu w latach 1633 – 1941. Została ona namalowana równie przez kolektyw Broken Fingaz i jest integralnym elementem całego muralu.

Grafiki, które Broken Fingaz umieścili na muralu, odwołują się bezpośrednio do estetyki Liliena. Podobne motywy widoczne są w najsłynniejszych w jego dorobku grafikach, drukowanych m.in. na pocztówkach wydanych z okazji Piątego Kongresu Syjonistycznego czy na tych ilustrujących jego kolejne podróże do Palestyny.

 

Napis na szcycie murala, okalający głowę to fragment pochodzący z Tory, z księgi Koheleta Koh 3, 1, zwanej w Septuagincie[9] i Wulgacie[10] Księgą Eklezjastesa[11].

לַכֹּ֖ל זְמָ֑ן וְעֵ֥ת לְכָל־ חֵ֖פֶץ תַּ֥חַת הַשָּׁמָֽיִם (lak-kōl zə-mān: wə-‘êṯ lə-ḵāl ḥê-p̄eṣ ta-ḥaṯ haš-šā-mā-yim)

Tłumaczenie z Biblii Tysiąclecia: Wszystko ma swój czas i jest wyznaczona godzina na wszystkie sprawy pod niebem.[12]; inne tłumaczenie z Biblii Gdańskiej: Każda rzecz ma swój czas i każde przedsięwzięcie ma swój czas pod niebem.[13]

Nawiązanie do tego wersu z księgi Koheleta i umieszczenie go w tym właśnie miejscu ma na celu przypomnienie o jego żydowskiej tożsamości.

Głowa ma przedstawiać Majmonidesa, czyli Moszego ben Majmona, zwanego również pod przydomkiem Rambam – pochodzącego z Kordoby najsłynniejszego żydowskiego teologa i filozofa żydowskiego średniowiecza. Obraz ten nawiązuje do ilustracji z Ksiąg Biblii (Buecher der Bibel), książki wydanej w Berlinie w 1908 roku pod redakcją Ferdinanda Rahlwesa, W książce tej znajdują się aż 102 ilustracje Liliena w stylu art nouveau.[14]

Po obu bokach głowy umieszczono symetrycznie postaci lwów o ludzkich twarzach. Lew jest ważnym symbolem wykorzystywanym w tradycji żydowskiej, reprezentuje Lwa Judy. Lew ten jest również symbolem Festiwalu Kultury Żydowskiej – widnieje w jego logotypie od 2013 roku.

Symbol lwa jest używany w judaizmie w bardzo licznych kontekstach i wariantach: pojedynczo od XVI w., później też dwa lwy antytetycznie w funkcji adorantów lub strażników; leżący, stojący, wykonujący jakąś ludzką czynność (np. trzymający zwój Tory lub dzban, wrzucający monetę do puszki, depczący węża, powalający łapą drzewo). Według słów Jakuba wygłoszonych do swych synów[15] (Rdz 49,9), do lwa przyrównany został Juda. Lew jest też symbolem siły, potęgi – co według sentencji z traktatu Talmudu Pirke awot 5,23[16] powinno być jedną z cech człowieka dążącego ku Bogu. Lew reprezentuje zatem cały naród żydowski, jak i pojedynczego człowieka.

Kolejnym elementem graficznym jest napis w języku jidysz, a więc napisany przy użyciu hebrajskich liter i czytany od prawej do lewej.

Napis ten to cebrachen finger (jid. פינגער צעברכן), czyli złamany palec – co jest nazwą kolektywu. Rysunek złamanego, a właściwie pociętego na trzy części palca pojawia się na muralu dwukrotnie. Jak wspomina Unga, artyści chcieli umieścić na muralu napis w języku jidysz, tak charakterystycznego w naszym regionie a już nierozbrzmiewającego na ulicach naszych miast i miasteczek jak bywało to przed Zagładą.

Poniżej napisu umieszczono obraz słoika, który jednoznacznie nawiązuje do jednej z prac Liliena p.t. Kobieta w słoju (Eingemachtes). Grafika ta została wykorzystana jako ilustracja do opowiadania W Niebie w wydaniu „Jugend” z dnia 24 lipca 1897 roku.[17]  Napis BFC na słoju wykonanym na muralu to skrót od Broken Fingaz Crew. Zamiast głowy kobiety w słoju zamknięte są kwiaty oraz wąż.

Słoik na muralu, fot. Włodek Jędrzejewski
M. Lilien, Kobieta w słoju (Eingemachtes), źródło w przypisie 17
Twarze na muralu, fot. Włodek Jędrzejewski
Wąż na muralu, fot. Włodek Jędrzejewski

Największy i zarazem najciekawszy element muralu to głowa kobiety, a właściwie trzy głowy ujęte od frontu i obu profili z liliami wplecionymi we włosy. Fragment ten to nawiązanie do Ex Librisów wykonywanych przez całe jego artystyczne życie. Wymyślne, powyginane kształty splecione z ornamentami kwiatów i łodyg z całym towarzyszącym jej „nieporządkiem” i brakiem regularności są elementem charakteryzującym styl art nouveau.

 

Kolejnym elementem, umieszczonym w centrum pracy jest niewielki wąż bez głowy. Choć nie udało mi się dowiedzieć do czego nawiązuję w tej konkretnie pracy artystów, to wąż występuje w sztuce żydowskiej w wielu schematach przedstawień i kontekstach już od XVI w. Jako wąż Eskulapa – zwykle owinięty wokół laski – przedstawiany jest na nagrobkach lekarzy. Jako pełzający lub oplatający złamane drzewo albo w pazurach lub paszczy lwa, w szponach lub dziobie orła, w dziobie bociana – uosabia siły zła, zniszczenia i śmierci. Zwinięty w okrąg symbolizować może – jak grecki uroboros – wieczność i nieśmiertelność względnie mitycznego Lewiatana, który będzie pożywieniem sprawiedliwych na uczcie mesjańskiej w przyszłym świecie (Iz 27,1). Uroboros to staroegipski i grecki symbol przedstawiający węża z ogonem w pysku, który bez przerwy pożera samego siebie i odradza się z siebie.[18]

Wąż jest w Torze postacią w najwyższym stopniu zagadkową. Judaizm przyznaje mu trwały status tajemniczości i nie wyjaśnia nigdy jednoznacznie, kim lub czym był wąż.[19] Wiemy, że porusza się w postawie stojącej, że ma kończyny (Bereiszit Rabba, 19), że jest najbardziej przebiegłym ze stworzeń świata zwierząt. Ponadto – jako jedyne zwierzę (poza oślicą Balaama) w tradycji Tory – potrafi posługiwać się ludzką mową. Przebiegłość węża analizowana była przez midrasze.

 

Obrazy postaci w tradycyjnych strojach żydowskich wydają się nawiązywać do prac Liliena wykorzystanych m.in. jako ilustracje do wierszy ze zbioru poezji Pieśni z getta (Lieder des Ghetto)  Morrisa Rozenfelda, opublikowanego w Berlinie w 1902 roku oraz ilustracji do Ksiąg Biblii (Buecher der Bibel), książki wydanej w Berlinie w 1908 roku.

Kolejny element muralu przedstawiający postać starca na tle gór i zachodzącego słońca z napisem Kraków wydaje się nawiązywać do ilustracji Liliena użytej w książce Judy Dawid Eisensteina z 1915 będącej zbiorem 200 midraszy pt. Ozar Midrashim. Podobna postać została ponownie wykorzystana jako ilustracja do zbioru ballad biblijnych „Juda” Borriesa von Münchhausena. Nazwa miasta Krakowa ma na celu pokazanie związku Liliena z Krakowem.

Mural, jaki stworzyło pięciu członków grupy Broken Fingaz na Kazimierzu, inspirowany pracami graficznymi Maurycego Liliena stał się już rozpoznawalnym elementem żydowskiego Kazimierza. Oba murale, wspomniany wcześniej „Judah” i ten Broken Fingaz są znakiem żydowskiej tożsamości Kazimierza, która coraz bardziej ginie pod falą komercjalizacji tej dzielnicy.

Bibliografia:

Raport – 24. Festiwal Kultury Żydowskiej w Krakowie 27 czerwca – 6 lipca 2014 roku – https://www.jewishfestival.pl/wp-content/uploads/2015/09/24FKZ_RAPORT_pol.pdf?fbclid=IwAR2Lt_-YIDVdoyRt4OTBZs9ZN-uP91d3Of5dmOupTyymcHwCf7lvoku9axU

Hanna Zaremska, Żydzi w średniowiecznej Polsce, Gmina Krakowska, Instytut Historii PAN Warszawa, 2011.

Piotr Sitkiewicz, Ocalony przez mit. Schulz i Lilien, Uniwersyteckie Czasopisma Naukowe, Uniwersytet Gdański, Nr 6 (2015),
https://czasopisma.bg.ug.edu.pl/index.php/schulz/article/view/2206

Opis oraz zdjęcia prac grupy Broken Fingaz można znaleźć na ich stronie internetowej: https://brokenfingaz.com

Znaczenie symboliki węża https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=14702

Janusz Lemański, Wąż i jego symbolika w Biblii, Verbum Vitae, 2017 http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.ojs-doi-10_31743_vv_1819.

Dariusz Adamczyk, Postać węża w opowiadaniu z Rdz 3, Postać węża w opowiadaniu z Rdz, 3, 2010 Wywiad z Józefem Bosakiem (1919 -2015) podczas 25 FKŻ. Autor Haim Yafim Barbalat: https://www.youtube.com/watch?v=D5AzKnWZCEU

Przypisy

[1] https://www.jewishfestival.pl/wp-content/uploads/2015/09/24FKZ_RAPORT_pol.pdf?fbclid=IwAR2Lt_-YIDVdoyRt4OTBZs9ZN-uP91d3Of5dmOupTyymcHwCf7lvoku9axU

[2] Unga to pseudonim artystyczny. Artysta pragnie pozostać anonimowy

[3] Wszystkie odniesienia do wspomnień Ungi zostały zarejestrowane podczas wywiadu przeprowadzonego przez autora artykułu z artystą 20 listopada 2023

[4] Piotr Sitkiewicz, Ocalony przez mit. Schulz i Lilien Uniwersyteckie Czasopisma Naukowe, Uniwersytet Gdański, Nr 6 (2015), s. 6. https://czasopisma.bg.ug.edu.pl/index.php/schulz/article/view/2206

[5] Opis oraz zdjęcia innych prac grupy Broken Fingaz można znaleźć na ich stronie internetowej: https://brokenfingaz.com

[6] Wywiad z Józefem Bosakiem (1919 -2015) podczas 25. FKŻ:  https://www.youtube.com/watch?v=D5AzKnWZCEU

[7] Fotografia własna autora

[8] Źródłem wszystkich zdjęć muralu i jego elementów jest dokumentacja Festiwalu Kultury Żydowskiej z 2014 r.

[9] Septuaginta (z łac. siedemdziesiąt; oznaczana rzymską liczbą LXX oznaczającą 70, w wydaniach krytycznych przez symbol 𝔖) – pierwsze tłumaczenie Biblii hebrajskiej i innych religijnych tekstów judaizmu z hebrajskiego i aramejskiego na grekę.

[10] Wulgata (łac. versio vulgata, przekład rozpowszechniony, popularny) – przekład Biblii na łacinę, dokonany przez Hieronima ze Strydonu w latach 382–406 z języków oryginałów: hebrajskiego i greki. Przekład miał na celu dostarczenie Kościołowi jednolitego tekstu.

[11] Księga Koheleta, Księga Kaznodziei Salomona – w Septuagincie i Wulgacie zw. Księgą Eklezjastesa, księga biblijna zaliczana obok Księgi Estery, Rut, Lamentacji Jeremiasza i Pieśni nad Pieśniami do tzw. megillot (zwojów), odczytywana w czasie liturgii trzeciego dnia Święta Namiotów Sukkot; przypisywana anonimowemu mędrcowi,  kaznodziei, na co wskazuje jej hebrajski tytuł (kohelet ’zgromadzenie’) lub królowi Salomonowi, patronowi mądrości. Powstała prawdopodobnie w III w. p.n.e. w Palestynie, może nawet w Jerozolimie, w kręgu nauczycieli świątynnych; język K.K. przypomina religijny język Miszny. Treść księgi stanowią refleksje o charakterze mądrościowym dotyczące celu życia ludzkiego, najważniejszych wartości i pojmowania szczęścia (z wyraźnymi wpływami filozofii myśli hellenistycznej). Sugestia, że autorem księgi jest król Salomon, syn i następca króla Dawida ma prawdopodobnie charakter fikcji literackiej i wynika z potrzeby nadania jej prestiżu.

[12] Biblia Tysiąclecia https://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=572

[13] Biblia Gdańska https://www.bible.com/pl/bible/132/ECC.3.1-11.PBG

[14] Art Nouveau (Nowa Sztuka) lub Secesja – styl w sztuce europejskiej ostatniego dziesięciolecia XIX wieku i pierwszego XX wieku, zaliczany w ramy modernizmu. Istotą secesji było dążenie do stylowej jedności sztuki dzięki łączeniu działań w różnych jej dziedzinach, a w szczególności rzemiosła artystycznego, architektury wnętrz, rzeźby i grafiki.

[15] Judo, młody lwie, na zdobyczy róść będziesz, mój synu: jak lew czai się, gotuje do skoku, do lwicy podobny – któż się ośmieli go drażnić?

[16] Pirke awot – Sentencje Ojców traktat Talmudu, uczący etycznych zasad judaizmu, esencja mądrości w mistrzowsko zwięzłej formie. Maharal z Pragi pisał, że wszystkie przykazania podzielić można na dotyczące relacji człowieka z Bogiem lub dotyczące relacji człowieka z jego bliźnim, zaś wyjątkowość Pirke Awot polega na tym, że traktat ten dotyczy stosunku człowieka do siebie samego. Hilel, jeden z mędrców, nauczał: Jeżeli nie ja dla mnie – kto dla mnie? A gdy ja tylko dla siebie – kim jestem? A jeśli nie teraz – to kiedy?

Bądź odważny jak lampart, lekki jak orzeł, szybki jak jeleń i silny jak lew – w spełnianiu woli twego Ojca, który jest w niebie

[17] https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/jugend1897_2/0066/image,info; https://emlilien.art/portfolio-item/eingemachtes/

[18] https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=14702

[19] Dariusz Adamczyk, Postać węża w opowiadaniu z Rdz 3, Postać węża w opowiadaniu z Rdz, 3, 2010, s. 24.

zdjęcia: archiwum FKŻ, Włodzimierz Jędrzejewski, Szymon Makuch, Michał Ramus